© 2003 Henk Leenaers
Om halfzeven woensdagavond parkeer ik mijn aftandse ATB in de werkplaats van SNEL Tweewielers tussen een trekking-fiets uit de allerlaatste catalogus en een Koga-Myata racefiets uit een ander tijdperk - toeclips, buiscommandeurs en een zadeltas formaat koektrommel. Dick de Haan, vrolijke ogen onder een kalende schedel, leidt al jaren de workshop 'Servicebeurt' en verbaast zich niet meer over het gevarieerde deelnemersveld: 'Tandems en ligfietsen nemen teveel plaats in, die hou ik af, maar het zou me niets verbazen als er zo een wedstrijdrijder met zijn mountainbike binnenwandelt.' Vijf minuten later hebben alle acht cursisten, zes mannen en twee vrouwen, hun karretjes binnengereden en tel ik vijf trekking fietsen (mét drager), twee ATB's (zónder) en één fonkelnieuwe racer, een Batavus RR Elite. 'Ik wil graag weten hoe je een versnelling afstelt,' laat een van de dames weten, 'en mijn remblokjes moeten sowieso vervangen.''Na vanavond is jullie drempelvrees helemaal weg,' voorspelt Dick, 'en een enkeling zal zelfs een gereedschapsetje aanschaffen om een naafje te demonteren.' Na een kopje Nescafé (twee keer draaien voor oploskoffie, een keer drukken voor heet water) en een kort welkomstwoord, legt Dick uit hoe je het balhoofd controleert: met je oren. Laat je je fiets een decimeter boven de grond los, dan klinkt speling op dit lager als het geklepper van een Flamencodanseres; goed afgesteld maakt het balhoofd het geluid van een stuiterbal: een doffe dreun. En draai je de stelmoer te vast dan kan de voorvork niet meer vrij bewegen en blijft het voorwiel met een 'klik' in één stand stil staan. We blijven in de bovenste regionen van de fiets als we eerst leren hoe het zadel vast te draaien ('Die stelbout mag altijd wel een slagje hebben, met inbus 5 of 6') en het stuur juist niet al te vast ('Als je valt klapt het stuur opzij, niet in je buik'). 'Zonder de fiets op te hangen heb je zo al een aardig beeld van de veiligheid van je fiets,' concludeert Dick en geeft een zwengel aan het voorwiel van een blauwe SNEL.
Werk van voor naar achter, zo luidt Dick's devies als hij op schouderhoogte eerst de buitenband beoordeelt: 'Ligt-ie er mooi omheen? Zitten er steentjes in? Spoort de velg mooi ten opzichte van de remblokjes?' Als een harpist tokkelt hij aan de spaken, paarsgewijs pakt hij ze even vast en laat zo zijn vingers de spanning "proeven". Daarna inspecteert hij de remblokjes ('Zijn ze niet scheef afgesleten?') en draait de stelbouten van de remkabels helemaal terug. Dan doet hij een stap achteruit, kantelt zijn hoofd even opzij en bekijkt de fiets van een afstand: 'Deze ATB lijkt een beetje kort, volgens mij heeft de voorvork een tik gehad,' denk Dick hardop en aait even over de lak van de schuine buis. 'Zit hier een diepe lakbeschadiging, dan is de kans groot dat het frame is gebarsten en moet je hulp van een specialist inroepen.' Na deze korte demonstratie "fietsinspectie" zet hij ons aan het werk. Tien vragen op twee A4-tjes vatten de hoofdpunten van zijn betoog samen in de korte doe-het-zelf cursus fietsonderhoud die voor ons klaar ligt. Aan de slag!
Nadat we stuurpen en zadelpen hebben ingevet ('alleen een carbon pen in een alu-frame mag je droog monteren') en het geïntegreerde ahead-balhoofd van de Batavus racer hebben bewonderd ('stijver, sterker, slimmer en sneller') volgt een korte instructie "wiel richten". Om het juiste gevoel in de vingers te krijgen geven we om de beurt eerst een slagje aan een losse spaak en daarna aan een spaak in een goed opgespannen wiel. 'Lekker stroef,' willen Dick's vingers voelen als hij de spaken één voor één op dezelfde spanning brengt voordat hij aan de slag gaat met slingertjes in de velg - de band tegen zijn buik. Door de spaaksleutel in deze houding rechtsom te draaien, 'van je af' als de dop op een fles, verhoogt hij de spanning op een spaak. 'Trek je niets aan van het gekraak, dat kan geen kwaad,' stelt hij ons gerust als hij, tegenover de slinger in de velg die zich met een 'tik' tegen een sleutel heeft gemeld, twee spaken met zijn vuist omknelt en kracht zet. Onze monden vallen open van verbazing als door die simpele handbeweging de kromme velg rechttrekt. 'Klanten noemen me wel eens een tovenaar,' grijnst Dick, 'maar zo simpel is het dus. Draai dezelfde twee spaken aan en de slag is weg.' Als hij een paar minuten later zijn toverkunsten op een achterwiel loslaat, moeten we toch weer even opletten. Rechtop als ze staan om ruimte te bieden aan het pakket tandwielen, maken rechterspaken een kleinere hoek met de velg dan hun soortgenoten aan de linkerkant. 'Daarom moet je rechterspaken meer aandraaien,' onderwijst Dick, 'doe je dat niet dan trek je hele wiel uit het midden, naar links.'
Na het demonteren van een naaf, het richten van een vork en het vervangen van de remblokjes ('om piepen te voorkomen altijd met "toesporing" monteren, dus de voorzijde het dichtst tegen de velg'), gaat Dick de mythe te lijf dat het stellen van een derailleur moeilijk is. Hij wijst naar de twee boutjes op de achterderailleur: 'Die zorgen ervoor dat de ketting er niet afloopt, en hebben niets te maken met "lekker schakelen". Afblijven dus!' Hij beweegt een schakelgreep heen en weer en doceert: 'Iedere klik is drieëneenhalve millimeter kabeltrek. Het enige wat je moet doen is zorgen dat de ketting goed over het kleinste tandwiel loopt. Daarna doet de kabel de rest.' Met twee stelboutjes, één voor de monteur aan de derailleur en één voor de fietser aan de hendel, verander je zonder gereedschap de kabelspanning. Schakelt de derailleur dan nog niet goed, dan zit er vuil of een knik in de kabel. 'Een handig smeertipje' noemt Dick de remedie daartegen: 'Leg de ketting op het grootste tandwiel, ontspan de kabel door de hendel leeg te schakelen en wip dan de buitenkabel los van het frame.' Als een schoorsteenveger beweegt hij de losse stukje buitenkabel heen en weer over de binnenkabel, die nu van voor tot achter loshangt, en verwijdert zo 'alle rottigheid' uit de met teflon beklede huls. Met twee vingers smeert hij tot slot een beetje dunne olie op de binnenkabel.
Het is inmiddels na tienen als Dick onvermoeibaar nog een cassette demonteert, tips geeft om slijtage aan velg en ketting op te sporen, en ons inwijdt in de geheimen van een "hyperglide spiraal". 'Nog even smeren en we zijn klaar,' klinkt het twintig minuten later als hij een spuitbus ter hand neemt. 'Spray alles wat scharniert,' luidt zijn laatste advies en met verve geeft hij een demonstratie: snelspanners, klikpedalen, remhendels, schakelgrepen - alles krijgt een vette beurt. Dick de Haan zal niet gauw een ontvetterbak gebruiken voor zijn ketting, 'voordat je het weet zit die troep in hele systeem', en reinigt hem zelf zo: met teflonolie maakt hij de ketting 'blubbervet' en wrijft hem dan, een doek in zijn vuist, met besliste bewegingen weer droog. 'Liever een droge, schone ketting dan een vette, vol vuil en bagger,' sluit hij af, 'maak van je fiets geen schuurmolen'.
Of een wiellager lekker loopt kun je niet alleen voelen met je vingers (leg je wijsvinger tegen de asbout van een draaiend wiel), maar ook beluisteren met je oren. Vervang de vinger op de asbout door de punt van een schroevendraaier en leg dan de handgreep in je oorschelp. Het versleten voorwiellager van mijn ATB klinkt dan als een trein op topsnelheid.
Als beginnend onderhoudsmonteur heb je niet veel meer nodig dan een setje inbussleutels, een kleine kruiskop schroevendraaier, steeksleutels 10 en 8 en een ringsleutel 10. Neem wel inbussleutels met een lange arm, zodat je flink wat kracht kunt zetten als je de zadelbout vast draait. Wil je als gevorderde een balhoofd stellen, een wiel richten, een crankstel demonteren of een achtertandwiel vervangen, zet dan ook een balhoofdsleutel, een spaaksleutel, een pullytrekker en een cassetteafnemer op je verlanglijstje.