Fietsen in fijn stof

Na alle ophef over luchtverontreiniging is het de vraag of het stimuleren van fietsen in de binnenstad wel zo'n goed idee is. De verkeersintensiteit mag er dan door afnemen, een dagelijkse fietstocht door vuile stadslucht komt de gezondheid van forenzen waarschijnlijk niet ten goede. 'Rijdt op weg naar je werk eens door een rustige woonwijk.'

© 2005 Henk Leenaers

Het stoplicht spring op groen en met een flinke dot gas trekken de vrachtwagens voor je neus stevig op. En al is het nog een beetje vakantie in je hoofd, de warme dampen die je inhaleert zijn niet afkomstig van een zomers briesje of een verdwaalde mistral. Nee, dit is filerijden in de hoofdstad. En jij bent op weg naar je werk. Op de fiets.

Menig stadsbewoner zal zich na zo'n benauwd moment afvragen of het nou wel zo gezond is om dagelijks op de fiets te stappen. En die angst lijkt terecht, want het regent de laatste tijd berichten over vieze lucht in ons land. Zo was de Randstad gemakkelijk herkenbaar op het satellietbeeld met luchtverontreiniging dat de NOS journaal op TV liet zien: een rode stip op een overwegend groene en blauwe wereldkaart. Nederland heeft de vuilste lucht ter wereld, zo concludeerde de pers eensluidend. En het RIVM zou als nationale milieu-instituut hebben gezegd dat per jaar 5.000 mensen vroegtijdig overlijden door deze vervuiling met NO2, oftewel stikstofdioxide.

Al met al zou je concluderen dat fietsforensen die zich dagelijks door de ochtendspits wringen het slachtoffer zijn van het vieze lucht probleem. Maar hoe raar het ook mag klinken, fietsers worden vaak juist gezien als de oplossing. Hoe meer mensen op de fiets stappen, zo redeneert men bijvoorbeeld in Amsterdam, hoe schoner de stadslucht waarin je verblijft. Daarom investeerde de hoofdstad de afgelopen jaren in een netwerk van vrijliggende fietspaden. En omdat menig automobilist zich tegelijkertijd door de hoge parkeertarieven de stad liet uitjagen, nam de verkeersintensiteit binnen de ring inderdaad niet meer toe. Maar gaat al dat gefiets intussen niet ten koste van de volksgezondheid?

Dit verhaal over fietsen in stadslucht begint met een relativering van berichten in de pers. Want in alle opwinding over het satellietbeeld van het European Space Agency (ESA) gingen volgens milieudeskundigen veel nuances verloren. Zo was de getoonde luchtverontreiniging een gemiddelde over een kolom van 25 kilometer hoog. 'Maar als mensen bevinden wij ons meestal aan het aardoppervlak,' schrijft de Utrechtse hoogleraar Bert Brunekreef nuchter in zijn op 21 april uitgesproken oratie. 'Metingen op grondniveau laten zien dat de situatie in de Randstad niet afwijkt van die in andere grote steden in Europa.' Andere experts zetten vraagtekens bij het verband dat zou bestaan tussen NO2-verontreiniging en de 5.000 vroegtijdig overledenen. Want dit gas alléén veroorzaakt geen gezondheidsklachten. Pas na menging met ozon en fijn stof ontstaat smog, een uiterst schadelijke cocktail die niet alleen kan leiden tot longklachten, maar ook tot hart- en vaatziekten.

Wil je weten wat je inademt tijdens je dagelijkse fietsroute, dan heb je dus niets aan een satellietbeeld met wereldwijde luchtverontreiniging. Gelukkig zijn er betere meetgegevens beschikbaar. Met zo'n 40 snuffelpalen meet het RIVM sinds 1973 ieder uur de luchtkwaliteit op anderhalve meter boven de grond, de zogeheten 'leefhoogte'. Daaruit blijkt dat het gehalte NO2 in de lucht tot pakweg 10 kilometer rond stedelijke agglomeraties is verhoogd; en tot 250 meter langs de snelweg. Maar al met al wordt de Europese norm die vanaf 2010 van kracht is nergens in Nederland overschreden.

Heel anders is dat voor fijn stof - deeltjes die zo klein zijn dat pas na enkele dagen neerdwarrelen. 'Bijna de gehele Nederlandse bevolking is in 2002 blootgesteld aan concentraties boven de dagnorm,' schrijft het RIVM in het Milieu- en Natuurcompendium. De giftigste onder deze minuscule deeltjes zijn afkomstig van dieselmotoren. Onzichtbaar voor het menselijke oog zitten er langs drukke wegen soms wel een miljoen maal een miljoen van die deeltjes in een kubieke meter lucht. Veel fijn stof komt ook aangewaaid uit de Rotterdamse haven en het Roergebied. Op RIVM-kaartjes is te zien dat alleen de bewoners van de Kop van Noord-Holland onder de stofdeken uit kruipen: een blauw vlekje ten teken dat aan de Europese norm wordt voldaan.

Oké, niet NO2, maar fijn stof en ozon zijn de boosdoeners. En van die twee zit fijn stof op fietshoogte boven de Europese norm. Maar hoe erg is dat nu helemaal? Hoogleraar Bert Brunekreef laat daar weinig misverstanden over bestaan. Bij de aanvaarding van zijn ambt hield hij zijn publiek voor: 'Luchtverontreiniging door klein stof is op dit moment de belangrijkste milieufactor die onze gezondheid in Nederland nadelig beïnvloedt. Het effect is ongeveer even groot als dat van verkeersongevallen'. Van de 60 gezonde levensjaren waar de gemiddelde Nederlander op mag rekenen, zo citeert hij Europees onderzoek, gaat er naar verwachting één af als gevolg van klein stof.

Niet voor niets spreekt hij liever over klein dan over fijn stof, 'want het is in feite heel erg onfijn stof', aldus deze expert. Nadat de kleinste stofdeeltjes de longen hebben bereikt beginnen daar met ontregelende werkzaamheden. De cellen die daar als stofzuigers bacteriën, virussen en andere ongerechtigheden opruimen, de zogeheten macrofagen, kunnen slecht overweg met kleine deeltjes. 'Daardoor ontstaat waarschijnlijk een boel schade.' De GGD van Rotterdam zal deze uitspraak ongetwijfeld bevestigen, want zij vergeleek wonen langs de A13 bij Overschie al eens met het meeroken van maar liefst zeventien sigaretten per dag.

De Raad van State liet begin dit jaar dan ook een aantal verbredingen van snelwegen en de aanleg van bedrijfsterreinen stilleggen. En het kabinet heeft een onderzoek gestart om in 2007 op de ringwegen rond de vier grote steden een maximumsnelheid van 80 km/uur met trajectcontrole in te voeren. Vooruitlopend daarop gaat de maximumsnelheid op delen van de A10, de A12, de A20 en de A13 vanaf 1 november al omlaag. Maar helpt dat ook tegen de fijnstofproblematiek in binnensteden?

De GG&GD van Amsterdam rustte fietsers en automobilisten uit met luchtmeetapparatuur en liet ze diverse rondjes rijden: door de stad, door een tunnel en door het buitengebied. Conclusie: de lucht die je al fietsend in de stad inademt bevat niet meer fijn stof dan plattelandslucht, maar het stadstof zélf is wel zeven keer zo sterk verontreinigd. Roetuitstoot door verkeer, zo zou je kunnen zeggen, veroorzaakt plaatselijk een vieze vlek in de uit het Roergebied overgewaaide stofdeken. En de fietser die met een gangetje van 12 kilometer per uur in Amsterdam rondrijdt, zo bleek uit metingen van het zogeheten 'ademminuutvolume', kreeg van die lucht ruim twee keer zoveel binnen als de bestuurder van proefpersonen in een Peugeot 205.

Maar na een paar snelle rekensommen schat Van Wijnen dat dagelijks een uurtje fietsen in de spits neerkomt op het meeroken van hooguit één à twee sigaretten - tien keer zo weinig als een bewoner langs de A13. Wie zijn longen schoon wil houden hoeft volgens Van Wijnen dan ook helemaal geen mondkapje te dragen, zoals in Londen of Tokio. En over stoppen met fietsen in de hoofdstad kan hij kort zijn: 'Alleen een fietskoerier die de hele dag de Stadhouderskade op en neer fietst zou ik dat aanraden, al is de kans dat hij wordt overreden vele malen groter dan de kans op gezondheidsschade door luchtverontreiniging!'. De negatieve effecten van vieze lucht wegen volgens hem niet op tegen het gezondheids- en welzijnsbevorderende effect van een dagelijks fietstochtje.

Toch is dit Amsterdamse optimisme nog niet naar Utrecht overgewaaid. Samen met het ministerie van VROM overweegt die gemeente om de voorziene verslechtering van de luchtkwaliteit, na de grootschalige renovatie van het Stationsgebied, te compenseren met tegenmaatregelen op andere plekken, zoals het plaatsen van luchtfilters bij tunnelmondingen, het verlagen van de snelheid op de ringwegen rond de stad of, nogal drastisch, door álle autoverkeer tussen oost en west onmogelijk te maken. En omdat dit totaalpakket aan maatregelen naar verwachting per saldo niet leidt tot meer fijn stof in de lucht dan er nu al in zit, spreken Haagse en Utrechtse ambtenaren over 'salderen'.

Of de Utrechtse totaalaanpak inderdaad beter werkt dan parkeergeld verhogen en hier en daar een fietspad verleggen, zoals in Amsterdamse binnenstad, weten we over niet al te lange tijd. Want de Fietsersbond heeft aangekondigd om samen met de Universiteit Utrecht in 120 gemeenten de luchtkwaliteit te meten. Tot die tijd zit er voor de Randstedelijke fietsforens weinig anders op dan het advies van Van Wijnen te volgen: 'Neem in de stad niet de kortste route langs drukke wegen, maar rijdt op weg naar je werk eens door een rustige woonwijk, zonder doorgaand verkeer.' Voor schone longen, zo mag je concluderen, fiets je een blokje om.

Gepubliceerd in Binnenlands Bestuur