© 2006 Henk Leenaers
Het stoplicht springt op groen en met een flinke dot gas trekken de vrachtwagens voor je neus op. In de ochtendspits droomt een enkeling misschien nog even over een tropische vakantie, zo behaaglijk warm voelen de dieseldampen in zijn gezicht. Maar hoe slaperig ook, na één keer inhaleren in deze zwarte rook weet zelfs de grootste dromer: dit is geen weldadig briesje of een verdwaalde mistral. Dit is filerijden in de hoofdstad. En ik ben op weg naar mijn werk. Op de fiets.Menig stadsbewoner zal zich na zo'n benauwd moment afvragen of het nu wel zo gezond is om dagelijks op de fiets te stappen. En die angst lijkt terecht, want het regent de laatste tijd berichten over vieze lucht in ons land. Zo was de Randstad makkelijk herkenbaar op het satellietbeeld met luchtverontreiniging dat de NOS journaal laatst liet zien: een rode stip op een overwegend groene en blauwe wereldkaart. Nederland heeft de vuilste lucht ter wereld, zo concludeerde de pers eensluidend. En het RIVM zou als nationaal milieu-instituut hebben gezegd dat per jaar 5.000 mensen vroegtijdig overlijden door deze vervuiling met NO2, oftewel stikstofdioxide.
Wat betekenen deze alarmerende berichten voor een Randstedelijke fietsforens? Moet hij in de spits voortaan een mondkapje op, zoals gebruikelijk in Tokio en Londen? Of moet hij omwille van een gezonde oude dag zijn fiets zelfs helemaal laten staan? Nee, zo mag je concluderen na gesprekken met diverse deskundigen. Want dagelijks een half uurtje fietsen - een zogeheten 'matige inspanning'- is een ideaal recept voor een gezond en prettig leven. Maar fietsers volledig gerust stellen doen diezelfde experts ook weer niet. Want langs een drukke verkeersweg heb je op de fiets weinig te zoeken, zo laten ze weten; daar stel je je zelf nodeloos bloot aan een giftige mix van stikstofdioxide, ozon en fijn stof.
Dit verhaal over fietsen in vieze lucht moeten we beginnen met een relativering van berichten in de pers. Want in alle opwinding over het satellietbeeld van het European Space Agency (ESA) gingen volgens milieudeskundigen veel nuances verloren. Zo is de getoonde luchtverontreiniging een gemiddelde over een kolom van 25 kilometer hoog. 'Maar als mensen bevinden wij ons meestal aan het aardoppervlak,' schrijft de Utrechtse hoogleraar Bert Brunekreef nuchter in zijn op 21 april uitgesproken oratie. 'Metingen op grondniveau laten zien dat de situatie in de Randstad niet afwijkt van die in andere grote steden in Europa,' vervolgt deze kersverse milieuprofessor. Andere experts zetten vraagtekens bij het verband dat zou bestaan tussen NO2-verontreiniging en de 5.000 vroegtijdig overledenen. Want het gas stikstofdioxide alléén veroorzaakt geen gezondheidsklachten. Pas na menging met ozon en fijn stof ontstaat smog, een uiterst schadelijke cocktail, die niet alleen kan leiden tot longklachten, maar ook tot hart- en vaatziekten.
Wil je weten wat je inademt tijdens je dagelijkse fietstochtjes, dan heb je dus niets aan een satellietbeeld met wereldwijde luchtverontreiniging. Gelukkig zijn er ook andere meetgegevens beschikbaar. Met 55 'snuffelpalen' meet het RIVM sinds 1973 ieder uur de luchtkwaliteit op anderhalve meter boven de grond, de zogeheten 'leefhoogte'. Al die gegevens vatten ze regelmatig samen in overzichtelijke kaartjes. De verspreiding van stikstofdioxide die je daaruit afleest, is goed te verklaren uit de manier waarop het in de lucht terechtkomt: via verbrandingsmotoren, en dan vooral de diesels. 'Tot pakweg 10 kilometer rond stedelijke agglomeraties is het gehalte NO2 in de lucht verhoogd,' aldus Menno Keuken van TNO, 'en tot 250 meter rondom snelwegen.' Verrassend genoeg staan binnenvaartschepen in de top-3 van NO2-boosdoeners op de tweede plaats, tussen vrachtwagens en personenauto's; ook langs drukke vaarwegen kun je dus beter je adem even inhouden. Maar al met al wordt de Europese norm die vanaf 2010 van kracht wordt alleen overschreden langs drukke verkeerswegen en incidenteel in het centrum van grote steden.
Heel anders is dat voor fijn stof - deeltjes die zo klein zijn dat ze pas na enkele dagen neerdwarrelen. 'Bijna de gehele Nederlandse bevolking is in 2002 blootgesteld aan concentraties boven de dagnorm,' schrijft het RIVM in het Milieu- en Natuurcompendium. De giftigste onder deze minuscule deeltjes zijn - opnieuw - afkomstig van dieselmotoren. Onzichtbaar voor het menselijk oog zitten er langs drukke wegen soms wel een miljoen maal een miljoen van die deeltjes in een kubieke meter lucht. Veel fijn stof komt ook aangewaaid uit de Rotterdamse haven en het Ruhrgebied. Volgens Menno Keuken van TNO ligt er daarom 'een deken van fijn stof over Nederland, met de hoogste concentraties ten zuiden van de grote rivieren.' Inderdaad is op het RIVM-kaartje te zien dat alleen de Kop van Noord-Holland boven die deken uitsteekt: een klein blauw vlekje dat aan de Europese norm voldoet.
Oké, niet NO2, maar fijn stof en ozon zijn de boosdoeners. En van die twee zit fijn stof op fietshoogte boven de Europese norm. Maar hoe erg is een beetje stof nu helemaal? Hoogleraar Bert Brunekreef laat daar weinig misverstanden over bestaan. Bij de aanvaarding van zijn hooggeleerde ambt hield hij zijn publiek voor: 'Luchtverontreiniging door klein stof is op dit moment de belangrijkste milieufactor die onze gezondheid in Nederland nadelig beïnvloedt. Het effect is ongeveer even groot als dat van verkeersongevallen'. Van de 60 gezonde levensjaren waar de gemiddelde Nederlander op mag rekenen, zo illustreert hij met berekeningen van Europees onderzoeksinstituut IIASA, gaat er naar verwachting één af als gevolg van klein stof - in onze buurlanden is dat enkele maanden tot een half jaar.
Niet voor niets spreekt Brunekreef liever over klein dan over fijn stof, 'want het is in feite heel erg onfijn stof', aldus deze expert. Nadat de kleinste stofdeeltjes uw longen hebben bereikt beginnen ze daar met hun ontregelende werkzaamheden. De cellen die als stofzuigers bacteriën, virussen en andere ongerechtigheden opruimen, aldus deze fijnstof-professor, kunnen slecht overweg met kleine deeltjes. 'Daardoor ontstaat waarschijnlijk een boel schade.' De GGD van Rotterdam zal deze uitspraak ongetwijfeld bevestigen, want wonen langs de A13 bij Overschie vergelijken zij met het meeroken van maar liefst zeventien sigaretten per dag.
De in het Utrechtse Diakonessenhuis werkzame KNO-arts Jasper Quak vermoedt dat de overmaat aan fijn stof in Nederlandse lucht ook veel klachten aan de bovenste luchtwegen veroorzaakt: 'Vaak verminderen bijholteklachten inclusief neuspoliepen zodra patiënten naar het buitenland verhuizen, dat is toch raar?' Ook verbaast hij zich over het grote aantal chronische bijholte-ontstekingen in zijn praktijk. Deze aandoening ontstaat als de zogeheten 'zeefbeenholte', het kruispunt tussen voorhoofdsholte en kaakholte, verstopt raakt. Het schoonmaken daarvan is tegenwoordig de meest voorkomende operatie; zelf voert hij er zo'n tachtig per jaar uit. Graag zou hij het verwijderde weefsel ook eens naar een milieulaboratorium sturen. 'Ongetwijfeld vinden ze dan ook fijn stof,' vermoedt Quak , al heeft hij daarvoor nog geen wetenschappelijk bewijs in handen. Toch begrijpt hij niets van nieuwbouw langs drukke verkeerswegen: 'Al die VINEX-wijken langs de snelweg, dat is toch vragen om problemen?'
Maar niet alleen bewoners van nieuwbouwwijken en binnensteden zitten met hun snufferd in de vieze lucht, ook de gebruikers van drukke verkeerswegen happen dagelijks in het stof. In Athene, waar de lucht tweemaal zo vies is als in Rotterdam, bleek tijdens de Olympische Spelen dat wielrenners ín de stad zeven maal zoveel verontreiniging binnenkrijgen als erbuiten. Zonder dat die incidentele blootstelling effect had op hun prestaties, overigens. Maar hoe zit het met fietsforenzen die jarenlang tijdens de spits de stad in- en uitrijden? De GG&GD van Amsterdam nam in 1990 de proef op de som. Het rustte fietsers en automobilisten uit met luchtmeetapparatuur en liet ze diverse rondjes rijden: door de stad, door een tunnel en door het buitengebied. Conclusie: de lucht die je al fietsend in de stad inademt bevat nauwelijks méér fijn stof dan plattelandslucht, maar het stadstof zélf is zeven keer zo sterk verontreinigd met lood en PAK. Roetuitstoot door verkeer, zo zou je kunnen zeggen, veroorzaakt plaatselijk een vieze vlek in de uit het Ruhrgebied overgewaaide stofdeken. En de fietser die daar met een gangetje van 12 kilometer per uur in rondrijdt, zo bleek uit metingen van het zogeheten 'ademminuutvolume', krijgt van die lucht ruim twee keer zoveel binnen als proefpersonen in een Peugeot 205.
Wie in een drukke stad dagelijks naar zijn werk fietst ademt dus nogal wat klein stof in. Zeker als er regelmatig een Japanse auto voorbijrijdt, zo leren we van Joop van Wijnen, hoofd Medische Milieukunde bij de GG&GD in Amsterdam. Bij Toyota en Nissan zit de uitlaat namelijk rechts, de opening naar het fietspad gericht. 'En iedere meter telt,' aldus Van Wijnen over de afstand tussen de uitlaat van een passerende auto en de luchtwegen van de fietser. Maar al zitten fietsers met hun mond dichter bij het verkeer dan bewoners langs een drukke verkeersweg, toch komt een fietsforens er goed vanaf - zelfs in extreme omstandigheden. Want na een paar hoofdrekensommen schat Van Wijnen dat iemand die de hele dag langs een drukke verkeersweg fietst slechts één à twee sigaretten meerookt - dat is tien keer zo weinig als een bewoner langs de A13 binnenkrijgt.
Wie zijn longen schoon wil houden hoeft volgens Van Wijnen dan ook helemaal geen mondkapje te dragen. En stoppen met fietsen in de stad vindt hij een belachelijk idee: 'Alleen een fietskoerier die de hele dag de Stadhouderskade op en neer rijdt zou ik dat aanraden, al is de kans dat hij wordt overreden vele malen groter dan de kans op gezondheidsschade door luchtverontreiniging!' De negatieve effecten van luchtverontreiniging wegen volgens hem niet op tegen de andere, gezondheids- en welzijnsbevorderende, effecten van een dagelijks fietstochtje. Hij kan erover meepraten, want ook van Wijnen fietst regelmatig naar zijn werk in de binnenstad. 'En dan kom ik vrijwel geen rijdende auto tegen,' laat hij lachend weten, 'want mijn route volgt voornamelijk vrijliggende fietspaden.'
Jaren geleden begon Amsterdam al met de aanleg van gescheiden fietspaden, op afstand van het drukke verkeer. KNO-arts Quak vindt dat ook andere gemeentebesturen fietsroutes moeten aanbieden met lage concentraties fijn stof. Maar zolang dat nog niet overal is geregeld, zit er als fietsforens weinig anders op dan het voorbeeld van Van Wijnen te volgen. Neem in de stad dus niet de kortste route langs drukke wegen, maar rijdt op weg naar je werk ook eens door een rustige woonwijk, zonder doorgaand verkeer. Voor schone longen, zo mag je concluderen, fiets je liever een eindje om.