Ondergrondse meetsigaren
Noord-Brabant heeft grondwater in de peiling

Om bij aanhoudende droogte of plotselinge wateroverlast snel te kunnen ingrijpen, houdt provincie Noord-Brabant het grondwater voortaan van dag tot dag in de gaten. Volledig automatisch wordt het ondergrondse waterpeil op afstand gemeten.

© 2005 Henk Leenaers

Brabantse boeren zagen het uitdrogen van de bodem deze zomer op tijd aankomen. Want na het extreem droge jaar 2003 besloot de Provincie om grondwaterstanden online beschikbaar te maken voor een breed publiek. Op 1 juni 2005 was de door TNO ontwikkelde webapplicatie gereed. Voortaan kan iedereen zelf een kijkje nemen in de database met Data en Informatie van de Nederlandse Ondergrond (DINO), om daar de grondwaterstand van 25 Brabantse meetpunten van dag tot dag te volgen. Door metingen in het nú te vergelijken met metingen uit het verleden, ziet de gebruiker in één klap of er sprake is van een extreem natte of droge situatie. Met deze actuele grondwaterstanden op internet weten waterschappen voortaan wanneer ze het polderpeil moeten verhogen en kan de provincie op het juiste moment een beregeningsverbod afkondigen.

Klikkend en tikkend baant Martin Peersmann zich een weg door de in- en uitzoomende kaarten van DINOLoket, het zogeheten webportaal van DINO. Hij is hoofd van de TNO-afdeling die namens de rijksoverheid alle publieke gegevens over de ondergrond beheert en herinnert zich nog goed hoe het in 1997 allemaal begon: 'Destijds wilden we dat klanten met één druk op de knop onze gegevens konden ontvangen. We waren helemaal gericht op data, zonder franje.' En dus verstuurde TNO bestanden met getallen in eindeloze rijen en kolommen aan iedereen die daar via een X- en Y-coördinaat om vroeg. En ook al heeft DINOLoket inmiddels een gelikte grafische interface voor burgers en beleidsmakers, veel oude getrouwe grootgebruikers halen nog iedere dag een Gigabyte van deze 'kale' data op. Meestal zijn dat kennisinstellingen als RIZA en RIVM en de grote ingenieursbureau's, op zoek naar input voor hun datahongerige rekenmodellen. Maar met 28 teraByte aan data online weet DINO die honger aardig te stillen. 'We zijn goed in data,' besluit Peersmann dit DINO-hoofdstuk dan ook met trots, 'hier hebben we onze naam mee opgebouwd.'

'Gelderland is ons voor geweest,' bekent zijn collega Hans van der Meij als hij uitlegt hoe de Brabantse grondwaterstanden via telemetrie - meten op afstand - op het internet verschijnen. 'Maar wat zij twee jaar geleden voor elkaar kregen vergt nogal wat handwerk. Wij hebben het hele proces nu geautomatiseerd.' En dat proces begint buiten, in het veld, waar sigaarvormige meetapparaatjes zijn opgehangen in geperforeerde PVC-buizen onder de grond. De uit de neus van de Joint Strike Fighter afkomstige meetsigaren registreren hier niet de luchtdruk, maar de waterhoogte in de peilbuis, de zogeheten 'stijghoogte'. Dat meetsignaal geven ze via een draadje door aan een zogenoemde datalogger, die dagelijks een sms-bericht doorseint naar DINO. Behalve over de grondwaterstand ontvangt TNO via zo'n tekstboodschap ook gegevens over de batterijspanning, de temperatuur en de staat van de meetapparatuur. 'En dat is maar goed ook,' verzucht Van der Meij, 'want onze opstellingen worden regelmatig gesloopt.' Soms rijdt een boer er per ongeluk tegen aan bij het maaien, maar hij maakte ook al mee dat een peilbuis met beton werd volgestort.

Achttienduizend grondwaterputten vormen samen een flinke bloedvlek op de kaart van Nederland als Martin Peersmann al demonstrerend zijn verhaal vervolgt. Dataverstrekking alléén is passé, zo luidt zijn stellige overtuiging, dus voortaan wil hij DINO ook gebruiken om kaarten te maken en - nog beter - om diensten aan te bieden. Niet voor niets zette TNO de grondwaterstanden in Noord-Brabant online. Maar wat heeft DINO te bieden wanneer je niet in Brabant woont, maar bijvoorbeeld in de stad Utrecht? Peersmann klikt op één van de roodgekleurde puntjes in een woonwijk aan de oostkant van de stad, waarna op het scherm een kolom met bodemgegevens verschijnt in de tinten geel en bruin. Peersmann fronst: 'Hm, ruim vier meter klei en veen, wie hier wil bouwen moet flink heien.' Een paar muisklikken later heeft hij ook de grondwatergrafiek van dezelfde plek te pakken: een licht golvende lijn met een scherpe daling in 1998, waarschijnlijk het gevolg van een plaatselijke grondwateronttrekking. Wiens huis hier op houten palen staat mag zich zorgen gaan maken, zo concludeert hij, want houtwormen zijn dol op droogevallen paalkoppen.

De meetfrequentie maakt het verschil tussen Brabant online en de stad Utrecht offline. Door grondwaterstanden op afstand te registreren kan Provincie Noord-Brabant de grondwatergegevens dagelijks automatisch verversen, in plaats van twee keer per maand handmatig zoals in de rest van het land. Dat is een groot voordeel, zeker in tijden van crisis. Want als bestuurders moeten beslissen over het inlaten van zout water in het Groene Hart - zoals in de extreem droge zomer van 2003 - dan is volledig actuele en betrouwbare grondwaterinformatie absoluut onmisbaar. Maar nodig of niet, telemetrie heeft de toekomst, aldus Hans van der Meij: 'Het is steeds moeilijker om vrijwilligers te vinden die in het veld grondwaterstanden willen opnemen. En al willen rattenvangers en kantoniers ons soms uit de brand helpen, ook die mensen zien we langzaam verdwijnen. De technologie van op afstand meten komt dus op een uitstekend moment.'

Net als het opvragen van getallenreeksen via X- en Y-coördinaten is de grafische selectie van boorgegevens via een kaart op scherm al weer bijna verouderd. Want voor het visualiseren van gegevens uit de diepe ondergrond ontwikkelde TNO een zogeheten '3D-viewer'. Na een beetje oefening kan iedere gebruiker de ondergrond daarmee als een cake doormidden snijden, openleggen en van binnen uit bekijken - en zich zo een globaal beeld vormen van de ligging van watervoerende pakketten, oliehoudende zandsteenlagen en breuken in de harde aardkorst.

De online verstrekking van grondwaterstanden in Noord-Brabant is slechts één voorbeeld van het verbinden van tijdreeksen met kaartbeelden. Zo experimenteert de Utrechtse waterhoogleraar Marc Bierkens met een vijfdaags hydrologisch weerbericht, inclusief een bodemvochtvoorspelling voor boeren. En registreert DINO continu bevingen en trillingen in de ondergrond van Noord-Nederland, om straks sneller en beter te kunnen reageren op door gaswinning veroorzaakte aardbevingen. Als het aan Martin Peersmann ligt zijn al die diensten binnenkort niet alleen beschikbaar via een vaste verbinding met het web, maar ook mobiel. Bluf? Nee, want met enkele tikjes op het mini-beeldscherm in zijn handheld computer tovert hij pardoes de plaatselijke boorgegevens te voorschijn.

Kader: Imposant bestand

DINO is ontstaan in 1997, het jaar van de fusie tussen de Rijks Geologische Dienst en TNO Grondwater en Geo-Energie tot het Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO (TNO-NITG) - nu onderdeel van TNO Bouw en Ondergrond. Het beheer van alle publieke ondergrond- en grondwatergegevens is een door het rijk aan TNO-NITG gedelegeerde overheidstaak. Inmiddels is dit gegevensbestand uitgegroeid tot een omvang die bijna even imposant is als zijn naam: zo bevat DINO miljoenen grondwaterstanden, honderdduizenden boorbeschrijvingen, tiendduizenden geo-elektrische metingen en duizenden sonderingen. Alles bij elkaar nemen die gegevens bijna 30 teraByte schijfruimte in. Al die gegevens stelt TNO tegen verstrekkingskosten beschikbaar aan de Nederlandse samenleving. Dagelijks maken zo'n 1.100 abonnees gebruik van het webportaal DINOLoket, waarbij ze al werkend een slordige gigaByte aan gegevens downloaden. Onder de gebruikers bevinden zich advies- en ingenieursbureaus als Oranjewoud en Royal Haskoning, bedrijven als Gaz de France en vele universiteiten en hogescholen. Zij gebruiken de gegevens uit DINO om funderingsadviezen uit te brengen en warmtewinningsinstallaties aan te leggen, om olie en gas op te sporen en leerlingen op te leiden. Zélf gebruikt TNO deze schat aan gegevens natuurlijk ook: om de ondergrond van Nederland in kaart te brengen, om het Ministerie van Economische Zaken te adviseren en om haar eigen onderzoeksfunctie uit te oefenen.

Online grondwaterstanden in Noord-Brabant: grondwaterstandinbrabant

Gepubliceerd in Binnenlands Bestuur